माघ १९ देखि वैशाख ११ सम्म

संविधानसभाको निर्वाचनमा जानुपर्‍यो नि गिरिजाबाबु भन्नुभयो प्रचण्डजीले　। कोइरालाले संसद्को पुनस्र्थापनामार्फत संविधानसभासम्म पुग्ने भन्नुभयो, तर प्रचण्ड मानेनन्　। माओवादीले संसद् पुनस्र्थापना गर्ने माग अस्वीकार गर्‍यो　।

कृष्णप्रसाद सिटौला
केन्द्रीय सदस्य, नेपाली कांग्रेस

यसरी उम्केँ
१८ माघ २०६१ मा म गृहजिल्ला झापा गएको थिएँ　। १९ गते तत्कालीन राजाले सम्बोधन गर्दै छन् भन्ने अपुष्ट समाचारहरू आइरहेका थिए　। राजाले के भन्लान् भन्ने कुतूहलतामा म अरू दिनको तुलनामा केही छिटो उठेँ　। बिहानको नित्यकर्मपछि चन्द्रगढीमा रहेको आफ्नै घरमा साथीहरूसँग भेटघाटमा लागेँ　। घरमा आएका साथीहरूसँग नै बसेर राजाको सम्बोधन टेलिभिजनमा हेरेँ　।

राजाले जनताको सबै अधिकार खोसेर शासनसत्ता आफ्नो हातमा लिएको घोषणा गरे　। त्यसलगत्तै सभापति गिरिजाप्रसाद कोइरालाले मलाई काठमाडौंबाट टेलिफोन गरेर भन्नुभयो, 'जसरी हुन्छ उम्कनू, पक्राउ नपर्नू　। बाहिर बसेर जे सकिन्छ त्यही गर्नू　।' सभापतिको निर्देशनलगत्तै म भूमिगत भएँ　।

राजाले सम्बोधन गर्दै छन् भन्ने सूचना थियो, तर के र किन गर्दै छन् भन्ने जानकारी थिएन　। टेकओभर गर्लान् जस्तो लागेको थिएन　। त्यतिवेला म संगठन विभाग प्रमुख थिएँ　। कांग्रेसको ११औँ महाधिवेशन वीरगञ्जमा गर्ने तयारी भएको थियो　। सभापतिले नै तयारी के-कस्तो भएको छ बुझेर आऊ भन्नुभएकाले म त्यसतर्फ गएको थिएँ　। वीरगञ्जबाट म फेरि झापा जाने तयारीमा थिएँ, तर सभापतिबाट खबर आयो- एकपटक काठमाडौं गएर मात्र झापा जानु भन्ने　। म सिमराबाट सीधै काठमाडौं आएँ　। राजाले टेकओभर गर्नु दुई दिनअघि उहाँलाई काठमाडौंमा भेट्दा उहाँले स्थिति राम्रो छैन भनेर चिन्ता व्यक्त गर्नुभएको थियो　।

एक दिनअघि मात्र म झापा आएकाले प्रहरीले त्यहाँ मेरो खासै खोजी गरेन　। राजाले टेकओभर गरेको एक घन्टामा त भूमिगत भइसकेको थिएँ　। जसले गर्दा सुरक्षाकर्मीले मलाई भेट्न सकेनन्　। म काठमाडौंमा नै बस्छु भनेर त्यसवेला म बस्दै आएको मैतीदेवीस्थित डेरामा सुरक्षाकर्मी पुगेका रहेछन्　। मेरो परिवारले झापा गएको जानकारी दिएपछि मात्र सुरक्षाकर्मी मेरो घर चन्द्रगढी पुगे　। काठमाडौंमा भएको भए म उम्कन पाउने थिइनँ　। झापामा पनि प्रहरीहरू मलाई खोज्दै गएपछि मेरा भाइ-बुहारीले तपाईं घर नआउनुहोला, सुरक्षाकर्मी खोज्दै आएका छन् भन्ने खबर पठाएका थिए　।

गणतन्त्र जिन्दावाद

राजाको सम्बोधनपछि घरबाट निस्कँदा मैले गणतन्त्रको संकल्प गरिसकेको थिएँ　। त्यसभन्दा अघिसम्म म गणतन्त्रको पक्षमा पुगेको थिइनँ　। आफ्नो जन्मकालदेखि नै नेपाली कांग्रेस संवैधानिक राजतन्त्रको पक्षमा उभिँदै आएको पार्टी हो　। जब राजा ज्ञानेन्द्रले १९ माघमा निरंकुश राजतन्त्र लादे र प्रजातन्त्रलाई समग्रमा समाप्त पारे त्यसपछि मलाई लाग्यो, अब गणतन्त्रमा जानुपर्छ　। गणतन्त्र जिन्दावादको नारा मनमा घन्काउँदै चन्द्रगढीबाट झापाको दक्षिणी भाग हुँदै भारततर्फ प्रस्थान गरेको हुँ　। सुरक्षाकर्मीलाई छक्याउँदै खेत, बारी, खोल्सा हुँदै विभिन्न उपाय लगाएर म भारतको सिलगुढी गएर पत्रकार सम्मेलन गरेँ　। केही दिन त्यहीँ बसेँ　।

नेता महन्थ ठाकुर र डा. रामवरण यादवसँग भेट त्यहीँ भएको थियो　। एक रात हामी सँगै बस्यौँ र आन्दोलनलाई कसरी अघि बढाउने भन्ने विषयमा छलफल गर्‍यौँ　। हामीले निष्कर्ष निकाल्यौँ- नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनलाई अघि बढाउन अन्तर्राष्ट्रिय समर्थन जुटाउनुपर्छ　। ०४६ सालको आन्दोलनलाई पनि स्मरण गर्‍यौँ　। त्यहाँ नै हामीबीच सहमति भयो, म पहिले दिल्ली जाने र महन्थजी र रामवरणजी पछि आउने　। सीतामढीमा बस्ने व्यवस्था महन्थजी र रामवरणजीले गर्नुभएको थियो　। महन्थजी राजाको सम्बोधनलगत्तै बाहिर निस्कनुभएको रहेछ, रामवरणजी पनि त्यस्तै　। उहाँहरूलाई सभापतिको सन्देश पनि सुनाएको थिएँ　।

सीतामढीबाट पटना हुँदै दिल्ली जाने सहमति बन्यो　। म पटनाबाट रेल चढेर दिल्ली गएँ　। म दिल्ली पुग्दा डा. शेखर कोइराला, सुजाता, प्रदीप गिरी, हृदयेश त्रिपाठी त्यहाँ पुगिसकेका रहेछन्　। राजेन्द्र महतो छोरा बिरामी भएर पहिलेदेखि नै त्यहाँ हुनुहुँदोरहेछ　। पछि एमालेका साथीहरू पनि दिल्ली पुगे र हामीले त्यहाँका राजनीतिक दलका नेताहरूसँग भेटघाट गर्‍यौँ र सबैलाई जानकारी गरायौँ　। हामी सबैले नेपालमा राजाले गलत काम गरेका छन् भन्ने सन्देश प्रवाह गर्‍यौँ　। आन्दोलन नेपाली जनताले नै गर्ने भए पनि तपाईंहरूले नैतिक समर्थन गरिदिनुपर्‍यो भन्यौँ सबै मिलेर　।

बिरामी परेँ

७ फागुनमा झापा कांग्रेसका सभापति सुधीर सिवाकोटीसहितका केही नेतालाई सेनाले गिरफ्तार गरेर लगेछ　। कृष्ण सिटौला कहाँ छ भनेर उनीहरूलाई बंकरमा राखेर मरणासन्न हुनेगरी पिटेछन्　। मरे भने पुरिदिनुसमेत भनेछन्　। त्यो घटना सुनेपछि मलाई ठूलो चिन्ता र व्यग्रता भयो　। म झापा आएर कांग्रेस र अन्य पार्टीका नेताहरूलाई भेटँे, गुनासो गरेँ　। हामीले विज्ञप्ति जारी गर्दै काँकडभिट्टामा आन्दोलन गर्‍यौँ　। काँकडभिट्टामा सभा भएका दिन तत्कालीन युवराज पारस चन्द्रगढीमा खेलकुदको उद्घाटन गर्न पुगेका थिए　। त्यसको आसपासको ठाउँमा ठूलो विरोध भएको थियो　। केही दिनको काँकडभिट्टा बसाइपछि म फेरि दिल्ली गएँ　।

दिल्ली पुगेपछि म बिरामी परे　। मेरो स्वर पूरै बसेको थियो　। एम्स अस्पतालमा भर्ना भएँ　। डाक्टरले अप्रेसन गर्नुपर्ने सल्लाह दिए　। डा. शेखरले मलाई सहयोग गर्नुभयो　। तर, मेरो सुगर अत्यन्तै बढिरहेकाले तत्काल अप्रेसन नहुने भयो　। सुगर कन्ट्रोल गर्न औषधि सेवन गर्न थालेँ　। अप्रेसन गरेँ　। एक महिनाभन्दा बढी म पूरै भोकल रेस्टमा बसेँ　। त्यो थाहा पाएर मेरी श्रीमती काठमाडौंबाट दिल्ली पुगेकी थिइन्　। एक महिना त म हातले लेखेर नै संवाद गरेँ　।

त्यहाँ बस्दा एकपटक गिरिजाबाबुले अन्तर्राष्ट्रिय समर्थन जुटाउन दिल्ली आउनु जरुरी छ भन्ने लाग्यो　। मैले टेलिफोनमा त पटक-पटक भनेको थिएँ, तर उहाँ आफ्नै तालको मान्छे　। मैले मेरी श्रीमतीमार्फत एउटा रिक्वेस्ट लेटर पठाएको थिएँ　। माओवादीसहित सबै राजनीतिक दल र भारतलगायत विश्वका देशहरूको समर्थन जुटाउनुपर्छ, त्यसका लागि उहाँ दिल्ली आउनुपर्छ भन्ने मलाई लागेको थियो　। मैले त्यही लेखेर पठाएको थिएँ　।

कोइराला-प्रचण्ड भेट

गिरिजाबाबु बिरामी परिरहने मान्छे　। पछि उपचार गराउने क्रममा नै उहाँ दिल्ली आउनुभयो　। ०६२ सालको असारमा हो जस्तो लाग्छ　। त्यसक्रममा उहाँले भारतका सबै नेतासँग भेट गर्नुभयो　। त्यहीवेला मैले थाहा पाएँ, गिरिजाबाबुलाई भारतले त्यत्तिको सम्मान गर्दोरहेछ भन्ने　। त्यही क्रममा गिरिजाबाबुले माओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दाहालसँग पहिलोपटक भेट गर्नुभएको हो नोयगाढमा　। आफ्ना सुरक्षाकर्मीलाई समेत छल्दै हामीले उहाँहरूसँग भेट गरेका हौँ　। त्यहाँ बाबुराम भट्टराई, कृष्णबहादुर महरा, रामबहादुर थापालगायतका नेता थिए　। गिरिजाबाबुसँग डा. शेखर र म　। गिरिजाबाबु सुत्ने समयमा दिउँसो भेटघाट भएको हो　। प्रचण्डको धेरै लामो व्याख्यापछि गिरिजाबाबुले छोटोमा तपाईंहरू शान्तिपूर्ण राजनीतिमा आउने हो कि होइन ? शान्तिपूर्ण राजनीति र प्रजातन्त्रमा आउने हो भने तपाईं-हामी मिलेर शान्तिपूर्ण आन्दोलन गरौँ, राजा तह लागिहाल्छन्, हिंसा जारी राखेसम्म तपाईंहरूसँग हाम्रो सहकार्य हुन सक्दैन　। प्रजातन्त्र र शान्तिपूर्ण आन्दोलनमा आउने हो भने समझदारी बन्न सक्छ भन्नुभएको थियो　।

संविधानसभाको निर्वाचनमा जानुपर्‍यो नि गिरिजाबाबु भन्नुभयो प्रचण्डजीले　। कोइरालाले संसद्को पुनस्र्थापनामार्फत संविधानसभासम्म पुग्ने भन्नुभयो, तर प्रचण्ड मानेनन्　। माओवादीले संसद् पुनस्र्थापना गर्ने माग अस्वीकार गरे　। राष्ट्रिय राजनीतिक सम्मेलनमार्फत अन्तरिम सरकार बनाएर संविधानसभाको निर्वाचनमा जाऔँ भन्ने माओवादीको प्रस्ताव थियो　। तर, आन्दोलन मिलेर गरौँ भन्ने थियो　। गिरिजाबाबुले त्यसरी जानुहुन्न, त्यो वैधानिक प्रक्रिया होइन　। आन्दोलनबाट संसद्को पुनस्र्थापना गरौँ र संसद्को निर्णयले संविधानसभासम्म जाऔँ, त्यसमा तपाईंहरू आउनैपर्छ भन्नेमा जोड दिनुभयो　। त्यसपछि हामी आयौँ　। राति बाबुरामजीसँग टेलिफोनमा कुरा भयो　। हामी दुवैले भन्यौँ, 'निरंकुश राजतन्त्रको अन्त्य गरी पूर्ण लोकतन्त्र बहाली गर्ने मोटामोटी सहमति त भयो नि　।'

गिरिजाबाबुसँगै शेखरसहित हामी काठमाडौं आयाँै　। बीचमा पटक-पटक कुराकानी भयो　। कात्तिकमा गिरिजाबाबु दिल्ली जानुभयो　। म पनि झापाबाट त्यहाँ पुगँे　। कात्तिकको अन्तिम साताजस्तो लाग्छ- माओवादीसँग एउटा सहमति बन्यो, ७ मंसिरमा सात दलले काठमाडौंमा समझदारीपत्रमा हस्ताक्षर गरेर सार्वजनिक गर्ने र माओवादीले जहाँ हुन्छ त्यहीँबाट सार्वजनिक गर्ने भन्ने　। त्यो समझदारी गिरिजाबाबुसँगै दिल्लीबाट मैले बोकेर आएको हुँ　। त्यसको कसैलाई जानकारी गराएका थिएनौँ　। जानकारी गराउने अवस्था पनि थिएन　। गिरिजाबाबुको आदेशअनुसार दिल्लीमा रहँदा होटलको एउटै कोठामा शेखरजी र म सुतेका थियौँ　। मैले उहाँलाई पनि त्यो जानकारी दिइनँ　। शेखरजीले मलाई पनि विश्वास नगर्ने सिटौलाजी भन्नुभएको थियो　। मैले उहाँलाई भनेँ, 'तपाईंलाई विश्वास नगरेको होइन, गिरिजाबाबुको आदेश मात्र पालना गरेको हुँ　।' ७ मंसिरमा गिरिजाबाबुको निवासमा नै बसेर सात दलका नेताहरूले समझदारीपत्रमा हस्ताक्षर गर्नुभएको हो　। गिरिजाबाबुले पहिले हस्ताक्षर गर्नुभयो तर गोपालमान श्रेष्ठले पार्टीको निर्णयविना हस्ताक्षर गर्न मान्नुभएन　।

उहाँलाई साथमा लिएर माधवकुमार नेपाल र म हिरासतमा रहेका तत्कालीन प्रजातान्त्रिक कांग्रेसका सभापति शेरबहादुर देउवालाई भेट्न गयौँ, तर त्यहाँ खास कुरा हुन सकेन　। त्यहाँबाट र्फकंदा गिरिजाबाबु माथि चढिसक्नुभएको रहेछ　। मैले भेटको बारेमा जानकारी गराएँ　। उहाँले एकपटक सम्झाउनू, मान्नुहुन्छ होला, नमाने छोड्नू भन्नुभयो　। नारायणमान बिजुक्छे नेपालगञ्ज भएकाले उहाँलाई टेलिफोनमा पढेर सुनाउनू भन्नुभयो, मैले त्यसै गरे　। पछि गोपालमानजी पनि हस्ताक्षर गर्न तयार हुनुभयो　। ८ मंसिरमा कांग्रेस केन्द्रीय समितिको बैठकमा सुशील दाले पनि यति ठूलो घटना मलाई नभनेको भनेर गुनासो गर्नुभएको थियो　। गिरिजाप्रसादको साहसका कारण त्यो समझदारी बनेको हो　। शान्ति, लोकतन्त्र, समृद्धि र स्वतन्त्र सार्वभौम नेपाललाई केन्द्रमा राखेर अघि बढ्नुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो　। यी चार बुँदा र संसद् पुनस्र्थापना लेखिएको छ कि छैन भनेर लगातार सोधिरहनुहुन्थ्यो　।

मलाई सवारीमन्त्री भनियो

स्थानीय निकायको निर्वाचन बहिष्कारपछि माओवादी र अन्य दल फेरि दिल्ली गएर २४ चैतको आन्दोलन तय गरेका हौँ　। त्यसमा कांग्रेसको तर्फबाट म र महन्थ ठाकुर, एमालेबाट वामदेव गौतम र झलनाथ खनाल र माओवादीबाट प्रचण्ड र बाबुराम भट्टराई हुनुहुन्थ्यो　। चारदिने आमहडतालको कार्यक्रम दिल्लीमा तय गरेका हौँ　। म भूमिगत भएर नै दिल्लीबाट काठमाडौं आएर आन्दोलनभर भूमिगत नै रहेँ　। म नियमित माओवादीसँग टेलिफोन सम्पर्कमा नै थिएँ　। आन्दोलनलाई निरन्तरता दिने-नदिने विषयमा विवाद हुदा पनि हामीले फोनमा नै निरन्तरता दिने सहमति गरेका हौँ　।

११ वैशाखमा गिरिजाबाबुले बोलाएर राति मात्र पुगेको हु　। उहाँले मलाई होसियारका साथ आउनू भन्नुभएको थियो　। त्यसक्रममा मेरा आफन्तको घरमा सेना र प्रहरीले धेरैपटक खानतलासी गरेका थिए　। म त्यहाँ पुग्दा रामचन्द्र पौडेल, महेश आचार्यसहितका केही नेता हुनुहुन्थ्यो　। पछि माधव नेपाल पनि आउनुभयो, गिरिजाबाबुलाई भेटेर उहाँ आफ्नै पार्टी अफिसमा जानुभयो　। राजाले सम्बोधन गर्ने भनेपछि हामीले एउटा ड्राफ्ट बनाएका थियौँ, केही समयपछि पशुपतिभक्त महर्जन आए　। हामीले तयार पारेको ड्रापटलाई तलमाथि नगरी आजै घोषणा गर्न भन्यौँ　। त्यहीअनुसार राजाले सम्बोधन गरेका हुन्　। त्योचाहिँ माओवादीलाई जानकारी थिएन　। तर, गिरिजाबाबुले संसद्को पुनस्र्थापना हुन्छ, त्यसबाट माओवादीलाई वार्तामा बोलाएर संसद्मार्फत संविधानसभासम्म पुग्ने भन्ने प्रस्ट विचार राख्नुभएको थयो　।

माओवादीलाई वार्तामा बोलायौँ　। उहाँहरू आउनुभयो　। तर, गिरिजाबाबुले महरासँग वार्ता गरेर कहिले पार लगाउने, प्रचण्डलाई ल्याउनु न भन्नुभयो　। शेखरजी र म सिक्लेसमा गएर प्रचण्डलाई भेटेर वार्तामा आउन आग्रह गर्‍यौँ　। पहिले त अस्वीकर गर्नुभएको थियो तर पछि खबर पठाउनुभयो र म आफैँ गएर पोखराबाट प्रचण्ड, सीता र डा. बाबुराम भट्टराईलाई बालुवाटार ल्याएको हुँ　। माओवादी नेताहरूले पहिले पोखरामा वार्ता गर्न प्रस्ताव गरेका थिए, तर हामीले प्रधानमन्त्री जहाँ बस्नुहुन्छ त्यहाँ नै वार्ता गर्ने भनेपछि काठमाडौं आउन तयार भएका हुन्　। मलाई माओवादीका सवारीमन्त्रीसमेत भने त्यतिवेला　। तर, मलाई माओवादी नेताका सवारी होइन देशको सवारी चलाइराखेको छु भन्ने लागेको थियो　। म आफ्नो काममा निरन्तर लागे　।

झुट बोल्नुपर्‍यो

१२ बुँदे समझदारी हुनुअघि पनि माओवादीसँग धेरैपटक वार्ता भएको हो　। हरिद्वारमा पनि वार्ता भएको थियो　। नयाँदिल्लीमा गिरिजाबाबुसमेतको उपस्थितिमा माओवादीसँग समझदारी बनेपछि होटलबाट निस्कने वेलामा 'यो माओवादी र राजनीतिक दलबीच परस्परको विश्वासको डकुमेन्ट हो　। यसमा लेखिएको कुरा महत्त्वपूर्ण होइन, तर सात दल र माओवादीका बीच विश्वास निर्माण गर्ने आधार हो　। यसमा लेखिएका शब्दहरू बिगि्रएका छन्　। कमा र पूर्णविराम नमिलेको हुन सक्छ　। तर, यसलाई कतै परिवर्तन नगरौँ है' भनेको थिएँ मैले　। हस्ताक्षर गर्ने वेलामा मौलिक हक भन्ने एउटा शब्द थप्नुपर्ने भयो　। त्यो पनि माओवादीलाई खबर पुर्‍याएर दुवै ठाउँमा थपेर हस्ताक्षर गरेका हौँ　। त्यो डकुमेन्ट मैले हस्ताक्षर गर्नुअघि कसैलाई दिइनँ　।

दिल्लीमा बिबिसीले गिरिजाबाबु र प्रचण्डबीचको भेटका विषयमा सोधेको थियो　। उहाँकै आग्रहमा मैले 'भेट भएको छैन, तर गिरिजाबाबुले टेलिफोनमार्फत प्रचण्डलाई आग्रह गर्नुभएको छ, शान्तिपूर्ण राजनीति र लोकतन्त्रमा आउन भन्नुभएको छ' भनँे　। गिरिजाबाबुले मलाई भन्नुभयो, 'तपाईंले ट्याकफुल जवाफ दिनुभयो　।' मैले त्यस दिन सञ्चारमाध्यमलाई पनि शान्ति र लोकतन्त्रका लागि झुट बोलेको छु　।

८ वैशाख २०६३ मा राजाले सम्बोधन गरेका थिए　। गिरिजाबाबुले राजाको सम्बोधन कस्तो लाग्यो भनेर राति दस बजे फोन गरेर सोध्नुभयो　। मैले अघि नै बहिष्कार गरिसकेँ भनेँ　। राजाले पूर्ण रूपमा सरेन्डर गर्नुपर्छ भनेँ　। सायद कसैले गिरिजाबाबुलाई त्यसलाई मान्नुपर्छ भनेर उकासेको थियो कि भन्ने लाग्छ　।

११ वैशाखका दिन जनता जागेर राजा हारेको दिन सायद कुनै नेपालीले बिर्सिन सक्दैनन्　। १५ वैशाखमा पुनस्र्थापित संसद्को पहिलो बैठकको दिन राजदण्ड हटाउने विषयमा धेरै विवाद भएको हो　। केही साथीहरूले राजतन्त्र हटाए ठूलो रक्तपात हुन्छ, भने　। तर मैले हाम्रा लागि त्योभन्दा ठूलो अवसर कुनै हुँदैन, राजदण्ड र राजको कुर्सी संसद्बाट हटाउनैपर्छ भनेको हुँ　। माओवादी र राज्यबीच भएको बृहत् शान्तिसम्झौतामा हस्ताक्षर गर्नुअघि त्यसलाई म आफैँले वाचन गर्ने अवसर पाएँ　।

संविधनसभाको निर्वाचनमा नेपाली कांग्रेस पराजित भयो　। तर, कांग्रेस नेतृत्वका सरकारले मुलुकमा गणतन्त्र स्थापनाको औपचारिक प्रस्ताव संविधानसभामा पेस गरेर प्रस्ताव पारित भयो　। त्यो मेरा लागि सबैभन्दा सुखद क्षण हो　। त्यो पनि प्रधानमन्त्रीको तर्फबाट म आफैँले संविधानसभाको बैठकमा पेस गर्न पाएँ　।

प्रजातन्त्रको पक्षमा वकालत गर्दै राजाको शासनको विरोधमा उत्रिएका झापाका मेरा साथीहरूलाई सेनाले गिरफ्तार गरेर मरणासन्न बनाएर कुटेको घटना मेरो मानसपटल अहिले पनि ताजा नै छ　।
साभार